بمب ساعتی فرونشست زیرپای مردم تهران؛ بدترین منطقه ها تهران - مجله افتخار

به گزارش تسنیم، میانگین فرونشست زمین در ایران 30 سانتی متر در سال است که این اندازه ایران را به عنوان چهارمین کشور درگیر با پدیده فرونشست در دنیا معرفی نموده است.

شرایط فرونشست در استان تهران بحرانی تر از سایر منطقه ها کشور است و آمار عجیب فرونشست سالانه 40 سانتی متر در بعضی از منطقه ها دشت ورامین و شهریار ثبت شده است! فرونشست تهران که متخصصان از آن به عنوان بمب ساعتی در زیر پای مردم تهران از آن یاد می نمایند، به علت کاهش سطح آب های زیرزمینی، جای گذاری نادرست ساخت و ساز ها و اسکان بیش از حد جمعیت در این استان حاصل شده است.

تجربه های پیروز مهار فرونشست در بسیاری از کشور های دنیا وجود دارد و علیرغم شرایط بحرانی فرونشست در کشور و آسیب های این پدیده به محیط زیست، اقتصاد و شرایط معیشتی مردم، کارشناسان معتقدند که هنوز برای مهار پدیده فرونشست دیر نیست و در صورت اراده متولیان و استفاده از نظرات کارشناسان و تجربه سایر کشور ها می گردد کاری کرد تا این بحران فروکش کند و مهار گردد.

برای آنالیز ابعاد مختلف پدیده فرونشست و روش های مهار و خاتمه دادن به این چالش و بحران بزرگ که دامن گیر مردم استان تهران و بیشتر استان های کشورمان شده است، میزبان دکتر سید محسن طباطبایی مزدآبادی؛ دبیرکل انجمن علمی اقتصاد شهری ایران، دکتر مهدی زارع؛ استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و دکتر علی بیت اللهی؛ رئیس بخش زلزله شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه و شهرسازیبودیم.

با توجه به اینکه آمار های فرونشست در استان تهران بالاتر از سایر استان های کشور است و آمار عجیبی که تا 40 سانتی متر در سال برای فرونشست استان تهران ثبت شده است، کدام منطقه ها استان بیشتر در معرض خطر فرونشست قرار دارند و کدام عوامل، شرایط بحرانی فرونشست در استان تهران را رقم زده است؟

دکتر زارع: بر اساس آمار های سازمان نقشه برداری در محدوده جنوب شرق و جنوب تهران یعنی دشت ورامین، شهریار، جاده ساوه، نسیم شهر، صبا شهر، نازی آباد، محدوده بزرگراه آزادگان و بوستان ولایت شرایط بحرانی تری از نظر شدت فرونشست دارند.

هفته گذشته نیز فروچاله ایجاد شده در نسیم شهر در فاصله 2 خیابان به 12 منزل مسکونی آسیب زد و ساکنان این خانه ها را آواره کرد! فروچاله ایجاد شده در نسیم شهر در محدوده فرونشست بزرگ زمین در این منطقه ایجاد شده است.

به طور کلی برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی علت اصلی فرونشست در کشور است که استان تهران نیز از این قاعده مستثنا نیست و بهره برداری بیش از اندازه از آبخوان ها علت اصلی افزایش شدت فرونشست در این استان محسوب می گردد؛ تراکم بالای جمعیت در استان تهران و سکونت بیش از 22 درصد از جمعیت ایران در محدوده پیرامون تهران در استان های تهران و البرز احتیاج آبی را در این منطقه به شدت بالا برده است که این امر منجر به برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی و در نتیجه آن، افزایش شدت فرونشست در این استان شده است.

تامین احتیاج آبی برای صنعت، شرب و کشاورزی برای جمعیت بیش از 14 میلیونی استان تهران، تعادل استفاده از منابع آبی را در این استان برهم زده است؛ در حالی که در شرایط عادی 70 درصد از آب مورد احتیاج از منابع آب سطحی و آب پشت سد ها و 30 درصد آب مورد احتیاج از منابع آب زیرزمینی تامین می گردد، این نسبت در استان تهران برعکس شده و 70 درصد از آب مورد احتیاج استان تهران از منابع آب زیرزمینی تامین می گردد!

مسائل آبی ایجاد شده در منطقه ها پایین دست سد ماملو یکی از نمونه های افزایش احتیاج آبی در استان تهران است؛ سد ماملو در سال 1386 با مخزنی به حجم 250 میلیون مترمکعب آب در محل تلاقی رودخانه جاجرود و رودخانه دماوند ایجاد شده است، کشت و صنعت مردم در شهر های ورامین، پاک دشت و پیشوا را محدود نموده است؛ قرار بود که اگر مخزن این سد به طور کامل پر گردد, 150 میلیون متر مکعب از آب آن به مردم شهر های مذکور داده می گردد، اما حجم آب در مخازن 5 سد استان تهران در خاتمه شهریور 1400 به 503 میلیون متر مکعب کاهش یافت (حدود یک سوم ظرفیت اسمی) به علت کاهش شدید حجم مخازن سد های تهران و افت محسوس اندازه ورودی آب این سدها، سهم برداشت از منابع آب زیرزمینی برای تامین آب شرب افزایش یافت.

سد ماملو حجم مخزنی در حدود 170 میلیون مترمکعب داشت، این اندازه در تابستان 1400 به 70 میلیون مترمکعب رسید؛ بیشتر این اندازه احتیاج، صرف تامین احتیاج آبی شهر تهران می گردد و در نتیجه مردم منطقه ها پایین دست از نعمت استفاده از آب رودخانه جاجرود و دماوند، بی نصیب مانده اند. سال آبی 1399-1400 با حجم ورودی حدود یک میلیارد و 300 میلیون مترمکعب به مخازن سد های پنجگانه استان تهران به اتمام رسید و این در حالی است که این حجم ورودی در سال آبی 1398-1399 به اندازه 2 میلیارد و 200 میلیون متر مکعب بود یعنی با یک کاهش حدود 900 میلیون مترمکعبی ورودی آب به سد ها روبرو شدیم.

دکتر طباطبایی: اندازه فرونشست در کشور ما حدود 90 برابر استاندارد های دنیای است! فرونشست در استان تهران از دهه 70 از دشت ورامین در جنوب شرق استان آغاز شد و با گذشت زمان علاوه بر اینکه گستره آن افزایش پیدا کرد، بر شدت آن نیز افزوده شد؛ همان طور که در صحبت ها به آن اشاره شد، برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی علت اصلی فرونشست در تهران است که وجود حدود 44 هزار چاه غیرمجاز در این استان شنیده شده، نشان از شدت برداشت غیر اصولی از منابع آب زیرزمینی دارد.

تراکم بیش از ظرفیت منطقه در استان تهران نیز از عمده ترین دلایل فرونشست در این استان است؛ احتیاج به تامین مسکن برای جمعیت تقریبی 12 میلیون نفری استان تهران باعث خانه سازی بدون توجه به ظرفیت و پایداری خاک و اصول مهندسی ساخت مسکن، در منطقه های که خاک ظرفیت بارگذاری ندارد شده است.

همین بی توجهی به اصول ساختمان سازی سبب شده است که در کشور ما کوچک ترین زلزله ها با خسارات جانی و مالی غیرقابل جبرانی همراه می گردد، اما در کشوری مانند ژاپن، زلزله 9 ریشتری تنها یک تلفات انسانی به جای می گذارد!

در سال های اخیر در شهریار که یکی از بحرانی ترین منطقه ها تهران در زمینه وقوع فرونشست است، اراضی از باغات به ساختمان های مسکونی تبدیل شده اند و بعلاوه حدود 3000 هکتار بافت فرسوده در استان تهران به کانون فرونشست تبدیل شده است؛ آزمایش های خاک شناسی در استان تهران نمادین است و ساخت وساز ها بدون توجه به ساختار و توان خاک صورت می گیرد.

عدم مدیریت یکپارچه نیز از دیگر دلایل افزایش شدت فرونشست در تهران است؛ دستگاه های زیادی در رابطه با این پدیده مسئولیت دارند که این تعدد دستگاه های مسئول به کند شدن نظارت و اختلال در فرایند مهار فرونشست در استان تهران شده است؛ به طور قطع اگر یک سازمان واحد مسئولیت اقدامات لازم برای مهار فرونشست را عهده دار گردد، شرایط بهبود پیدا می نماید.

شهرداری می تواند در صورتی که اختیارات قانونی لازم را داشته باشد به عنوان یک نهاد تاثیرگذار در موضوع فرونشست عمل کند؛ همان طور که در شهر های تورنتو، ونکوور و توکیو نیز واگذاری اختیارات به شهرداری و عملکرد شهرداری ها به عنوان دولت محلی مستقل، نتایج مثبتی را در پی داشته است.

پدیده فرونشست یکی از بزرگترین بحران های کشور محسوب می گردد و خطر آن به جز گیلان، تمام استان های کشور را تهدید می نماید، با این وجود این مسئله مهم همیشه از سوی دستگاه های مسئول و آحاد مردم نادیده گرفته شده است؛ به نظر شما علت این بی توجهی به این بحران بزرگ که تبعات گسترده اجتماعی، مالی، شهری و ... دارد، چیست؟!

زارع: اثرات پدیده هایی مانند زلزله بلافاصله پس از وقوع قابل مشاهده هستند، اما فرونشت یک پدیده بطئی و تدریجی است و اثرات آن به تدریج و در طول زمان ایجاد می گردد؛ اثرات پدیده فرونشست می تواند از زلزله نیز شدیدتر باشد، اما به علت تدریجی بودن، مردم خطر آن را حس نمی نمایند و توجه کمتری به آن می گردد.

علت دیگر این است که ما در کشور نگاه درازمدت به مسائل و موضوعات نداریم؛ به عنوان مثال در بند 3 الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت که شرایط کشور در سال 1444 را تشریح می نماید به سلامت محیط زیست، آبی، انرژی و امنیت غذایی در کشور اشاره شده است، اما در عمل برنامه های توسعه و سیاست های کشور به گونه ای اجرا می گردد که نشانی از عملکرد دوراندیشانه و توسعه پایدار در آن دیده نمی گردد.

فرونشست زمین ناشی از بهره برداری بیش از حد از آب های زیرزمینی یک مشکل حیاتی ملی است؛ توزیع فضایی فرونشست زمین برای مدیریت موثر زیست محیطی و برنامه ریزی زمین در منطقه ها مستعد فرونشست بسیار مهم است؛ عدم توجه به زیست پذیری و توسعه مالی پایدار، یک مشکل عمده است که برای میلیون ها نفر در ایران، به ویژه در منطقه ها شهری، تهدید ایجاد می نماید.

توسعه بر اساس بهره برداری از منابع آب شیرین زیرزمینی، مخاطره فرونشست را ایجاد می نماید؛ کاری که به صورت فوری در ایران باید انجام دهیم، جلوگیری از توسعه فرونشست زمین، با جلوگیری از بهره برداری بیشتر از سفره های آب زیرزمینی است.

سرعت بیشینه فرونشست در 12 ماه منتهی به خرداد 1400 در دشت ورامین به حدود 30 سانتی متر در سال رسید! این اندازه حدود دو برابر دو دهه قبل است و نشان می دهد که در چنین منطقه مهمی که هم منطقه کشاورزی است و هم شریان های حیاتی مهم مانند راه آهن و آزاد راه از آن عبور می نماید، به مسئله فرونشست زمین باید با جدیت بیشتری بپردازیم .