صنایع دستی بافتنی کهن؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش سوم) - مجله افتخار

در سری مقالات صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه، به معرفی بعضی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می پردازیم. در این مقالات تلاش می شود گوشه و چکیده ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به کار گرفته شده محلی معرفی شود. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است. در ادامه با انواع دیگری از صنایع دستی بافتنی کرمانشاه آشنا خواهید شد.

ورک (نوعی طناب کوتاه)

ورک طناب کوتاهی است که با موی بز که مقاومت و استحکام بیشتری دارد بافته می شود. معمولا ورک را به صورت گرد می بافند. از این طناب برای بستن گردن گاو، اسب، الاغ و قاطر به عنوان دستگیره ای برای گرفتن حیوان استفاده می شود. معمولا به قسمت زیرین آن یک، سه یا پنج عدد خرمهره یا سنگ زینتی وصل می کنند. برای بستن حیوانات کوچک تر نیز به چوب، میخ یا درخت از ورک استفاده می شود.

ورک سه پَل است. هر پَل سه تار است که با دست به روش گرزن (گرد) بافته می شود. این هنر دستی از طناب های باریک و اصیل سنتی عشایر و روستاییان است. ورک در استان کرمانشاه بیش از 4 هزار سال سابقه دارد. این بافتنی کهن با توجه به وجود بافتنی های ماشینی در حال منسوخ شدن است.

جل و گولنگ

جل روپوش حیوانات در سرما و برای حمل بار است که از دست بافته های قدیمی و اصیل منطقه به شمار میرود. این هنر دستی دارای نقش و نگارها و ریشه های زیبایی است که در چهار گوشه آن گولنگ هایی از نخ های رنگی آویزان می کنند. معمولا زنان در اوقات فراقت از کار دامپروری و کشاورزی، این بافتنی سنتی را به صورت افقی و با نقش و نگارهای هندسی می بافند.

این بافتنی سنتی برای روپوش اسب و مادیان مردان استفاده می شود. جل و گولنگ علاوه بر زیبایی، هیبت خاصی نیز به سوار می دهد.

نخ های رنگی که به آن گولنگ می گویند، معمولا برای گردن گوسفندان نیز استفاده می شود. نمونه شاخص جل و گولنگ، روپوش اسب خسروپرویز (شبدیز) در نقش برجسته طاق بستان است. از روی آثار سنگی به جای مانده از هزاران سال پیش، می توان به قدمت بیش از 4 هزار ساله این بافتنی کهن پی برد.

جل در بین مردم عشایر استان کرمانشاه هنوز هم بافته می شود و تمام مواد اولیه آن بومی و سنتی است. معمولا جل گاو و الاغ به مراتب ساده تر و جل اسب رنگی و بلندتر است و زیبایی بیشتری دارد. این دست بافته سنتی میزان علاقه زن به همسرش را نشان می داده است و زنان تلاش می کردند دست بافته های زیباتری بسازند.

تلیس

تلیس از بافتنی هایی است که با دار عمودی اصیل و قدیمی بافته می شود. زنان با مهارت تمام، تلیس را به صورت راه راه می بافند که ترکیبی از فرش و گلیم است. یعنی قسمت جلوی آن برای اینکه نما و جلوه بیشتری در خانه عشایر داشته باشد و نیز قسمتی که تماس بیشتری با زمین دارد، به خاطر دوام بیشتر، پرزدار و از نوع فرش است و مابقی به صورت گلیم است.

از تلیس برای جای لباس، خوراکی های خشک شده، جای قند و چای استفاده می شود. درب آن دارای قفل و بند است. برای بافت نقش های روی تلیس بیشتر از رنگ های قرمز و مشکی استفاده می شود. برای تزیین از چهار منگوله در چهار گوشه آن استفاده می کنند. مواد اولیه بافت تلیس موی بز و پشم گوسفند است.

با بررسی این بافتنی کهن، تاریخچه گلیم نقش برجسته که در بعضی منابع به آن اشاره شده نقض می شود. زیرا نوع بافت آن با تلیس ارتباط نزدیک دارد و بافت تلیس بسیار مهم تر و ارزشمندتر از گلیم فرش بوده است. می توان ادعا کرد که تلیس مرحله تکامل یافته ای از گلیم نقش برجسته است.

دوار (سیاه چادر)

دوار از بافتنی های بسیار قدیمی منطقه کرمانشاه است و یکی از ملزومات خانه عشایر (سیاه چادر) به شمار می رود. هر لته دوار به عرض 60 تا 70 سانتی متر و طول 7 تا 10 تا 12 متر است. برای هر خانه سیاه چادر از 10 تا 12 لته استفاده می شود. این صنعت دستی کهن از بافتنی های داری افقی است و زنان آن را به طور کامل با موی بز می بافند. دوار در مقابل سرما و گرما بسیار مقاوم است.

با اولین بارش باران بر روی این خانه مویی، قطرات آب ابتدا به صورت پودر ریز و سپس نفوذناپذیر می شود. این هنر دستی را زنان می بافند و معمولاً 1 یا 2 یا 3 نفری در ساعات اوقات فراغت به بافتن آن می پردازند. این بافتنی از هنرهای دستی کاملا کاربردی به شمار میرود و معمولاً یک دست و یک رنگ مشکی، بدون طرح و نقش است. جلو و عقب دوار سیاه چادر کمی فرق دارند، قسمت جلو آن در حدود یک لته دوار بیشتر از قسمت پشتی دارد و دوارهای قسمت جلو بلندتر از دوارهای قسمت پشت هستند. علاوه بر این، قطعه دوار باریکی به نام ورمال نیز که از سایر دوارها باریک تر است، برای پوشش جلو سیاه چادر استفاده می شود که در شب یا در سرما آن را در جلو سیاه چادر آویزان می کنند تا روی چیت ها را بپوشاند. هنگام گرما نیز آن را به طرف بالای سیاه چادر میندازند.

این دست بافته سنتی چون از جنس موی بز است، باعث جلوگیری از ورود حشرات موذی نظیر مار و عقرب به داخل سیاه چادر می شود. به این جهت افراد داخل آن کمتر مورد تهاجم نیش عقرب و مار قرار می گیرند. این خانه عشایری که بیشتر ملزومات داخل آن از موی بز است سابقه چند هزار ساله دارد و خوشبختانه استفاده از آن و بافت آن با وجود چادرهای ماشینی و وارداتی، هنوز در بین عشایر استان کرمانشاه ادامه دارد و می توان از این هنر - صنعت دستی به عنوان نماد و سمبل صنایع دستی منطقه کرمانشاه نام برد.

رفه (نوعی پالان)

رفه از صنایع دستی بافتنی قدیمی است که از بافته های داری افقی به شمار میرود. رفه با موی بز و نقش های روی آن با پشم بافته می شود. این بافتنی شبیه جل و دوار است که پس از بافت آن را بهم می دوزند، به صورت لوله استوانه ای در می آورند و پر از کاه می کنند. عرض آن 20 سانتی متر و طول آن حدود 3 متر است. زنان در اوقات فراغت از کار دامپروری و کشاورزی رفه می بافند. بعد از بافت کار و دوخت دو لته آن که به صورت حرف یو انگلیسی است، کاه یا لیف خرمایی داخل لته ها می گذارند تا باری که روی الاغ می گذارند، الاغ را اذیت نکند. همچنین فردی که سوار می شود راحت باشد. درحقیقت رفه کار زین الاغ و قاطر را انجام می دهد. رفه قاطر کمی تزیینی تر از رفه الاغ است. در منطقه عشایری و روستایی استان کرمانشاه، از قدیم الایام تا به امروز رفه بافته می شود.

بافت رفه ساده و شبیه دوار و جل است. اما بعضی از زنان خوش ذوق طرح های زیبایی به صورت فی البداهه یا با الهام از سایر دست بافته ها بر روی آن اجرا می کنند. معمولاً روی آن را با نقوش هندسی و با استفاده از رنگ های گرم تزیین می کنند.

هور (کیسه بافته شده دو لنگه)

هور از بافتنی های داری عمودی قدیمی استان است که زنان به صورت گلیم، در ابعاد 100 سانتی متر در 400 سانتی متر آن را می بافند. پس از بافت آن را به صورت دو لته بهم می دوزند و برای حمل بار بیشتر گندم و جو بر روی الاغ یا قاطر استفاده می شود. این هنر سنتی بافتنی از صنایع دستی کاملا کاربردی است.

بافت هور با پشم انجام می شود اما حاشیه آن از موی بز است. از آنجا که در هر دفعه بارگیری لازم است لبه آن را بدوزند، برای بافت لبه آن از موی بز که استحکام بیشتر دارد استفاده می کنند و آن را کمی ضخیم تر و محکم تر می بافند. نقش های روی آن بیشتر به صورت راه راه سیاه و سفید یا قهوه ای و طرح های سنتی و اصیل است که بیشتر در کنار یا وسط این بافتنی، طرح ها را اجرا می کنند. نقش های گامزله گه، گیه ویله و ناله کو از نقش های معروف روی این بافتنی سنتی و اصیل است. این هنر دستی در حال منسوخ شدن است و کیسه های برزنتی و پلاستیکی ماشینی، جای آن را گرفته است. البته در بعضی منطقه ها روستایی و عشایری استان، هنوز هم بافته و استفاده می شود.

نمکدان

نمکدان یا جا نمکی از دست بافته های سنتی اصیل کرمانشاهی با سابقه بیش از سه هزار سال است. این صنعت دستی کاربردی شبیه گلیم، گلیم فرش یا هور از طریق زنان بافته می شود. میزان آن از هور کوچک تر است؛ در ابعاد حدود 70 در 50 سانتی متر. روی آن دسته ای نیز برای آویزان کردن و بستن درب آن بافته و نصب می شود. معمولا قسمت ته آن پرز دارد، چون آن طرف با زمین تماس دارد از پرز استفاده می شود تا دیرتر پاره شود. این هنر جنبه های تزیینی هم داشته است. درب آن نسبت به قسمت پایین آن کمی باریک تر بافته می شود تا نمک داخل آن در حمل و نقل به راحتی نریزد. نمکدان تا حدودی شبیه تنگ یا کوزه (البته چهار گوشی) است؛ یعنی چهار گوش با گردنی بلند.

نقش و نگارهای نمکدان شبیه سایر بافتنی های منطقه است. رنگ، طرح و نقش های آن شبیه سایر ملزومات و اثاثیه انتخاب می شود؛ یعنی بافتنی های سنتی منطقه با هارمونی متوازنی با سایر بافتنی های سنتی. قسمت روی آن نقش ها و بافته هایی مثل فرش و گلیم فرش دارد.

نوعی نمکدان مخصوص چوپانان منطقه ها زاگرس نشین است. آن ها ابتدا نمک را با سنگ خرد کرده و سپس نمک را برای گله بر روی تخته سنگ های دامنه های کوه می پاشند و گله با زبان سنگ را لیس می زند. چوپانان بعد از نمک دادن به احشام، نباید تا چهار ساعت گله را آب دهند؛ زیرا این امر باعث مرگ آن ها می شود. نمکدان چوپانان کمی کوچک تر از نمکدان منزل است و برای نمک دادن گله از آن استفاده می شود. نوع دیگر نمکدان که بزرگ تر از نمکدان چوپانان است، نمکدان مخصوص منزل است.

این بافتنی سنتی بیشتر در منطقه ها روستایی اسلام آباد غرب، گیلان غرب و کوزران مطرح است. البته امروزه کمتر بافته می شود و نمونه های آن زینت بخش موزه ها شده و کاربرد خود را از دست داده اند.

تشی ریسی (دوک ریسی)

ساخت تشی و تشی ریسی از قدیمی ترین صنایع دستی محلی در استان کرمانشاه است. با توجه به وجود پشم مرغوب و مناسب در منطقه و دست بافته های مختلف و متنوع، تشی ریسی از جایگاه ویژه ای در استان برخوردار است. زنان، به خصوص روستاییان از شهرستان های مختلف استان به صورت فراگیر، هنر - صنعت تشی ریسی را آموزش می بینند تا تداوم آن حفظ شود. در تشی ریسی پس از ریسیدن، آن را به شکل کلاف های گرد و بلند دسته بندی کرده که برای مصارف بافتنی های سنتی مختلف مانند رسن، چیت، دوار و غیره به کار می رود. عمل تشی ریسی در پشم و مو متداول و مرسوم است. این هنر صنعت ساده و ابتدایی که قدمت بیش از هفت هزار سال دارد را می توان به عنوان اولین دستگاه پشم ریسی در نظر گرفت. بنابراین تشی ابتدایی ترین ابزار صنعتی ریسندگی به شمار میرود که به دلیل کاربردی بودن آن تا به امروز از رونق مناسبی در بین روستاییان و عشایر برخوردار است. این ابزار و آلات صنعت دستی با استفاده از روش خراطی چوب گرد ساخته می شود که سر آن حدود 5 سانتی متر و دسته آن از یک تکه چوب است. در قسمت سر تشی، با استفاده از ابزار تیزی نظیر مغار یا چاقو، شیاری ایجاد می شود. ارتفاع دسته آن 30 تا 50 سانتی متر است.

کمچان (جای اثاثیه)

کمچان از صنایع دستی کهن و جای اثاثیه منزل است. این صنعت دستی شبیه تلیسی بافته می شود؛ البته در میزان کوچک تر. قسمتی که ارتباط بیشتری با زمین دارد را از نوع پرزدار می بافند تا علاوه بر زیبایی، دوام بیشتری نیز داشته باشد و دیرتر فرسوده شود. کمچان شبیه فرش، پرز دارد و پشت آن شبیه گلیم است. به طور کلی این هنر ترکیبی از گلیم فرش است و زنان و دختران روستایی آن را می بافند.

درب کمچان قفل هایی دارد که در هم تنیده می شوند و در آخر کلیدی روی آن نصب می شود. از انواع نقش های روی این بافتنی سنتی می توان (اسامی محلی) نالکه، بی ویله، برنجلگه و گامیزلگه را نام برد. ابعاد آن حدود 60 × 50 سانتی متر است. کمچان از بافتنی های داریِ عمودی است که سابقه چند هزار ساله دارد. اما در حال حاضر رونق کمتری دارد و می توان گفت در حال منسوخ شدن است.

نانین (جای نان)

نانین هم مانند کمچان، از بافتنی های داریِ عمودی است که زنان آن را با پشم می بافند. در بافت نانین بیشتر از رنگ های قرمز، سبز و سیاه استفاده می شود. ابعاد این بافتنی سنتی حدود سه متر در یک متر است که بعد از دوخت یک و نیم در یک متر می شود. درب آن شبیه تلیس و کمچان قفل و بند دارد و در آخر کلیدی روی آن نصب می شود.

نانین بیشتر برای جای نان استفاده می شود و به همین دلیل به آن نانین (جای نان) می گویند. این بافتنی سنتی از صنایع دستی کهن است که سابقه بافت بیش از سه هزار سال دارد. به دلیل تغییر نوع زندگی امروز و کالاهای ماشینی، بافت نانین در حال منسوخ شدن است.

جل شال (روپوش اسب)

جل شال از بافتنی های سنتی قدیم است که به صورت دار افقی با استفاده از پشم محلی بافته می شود. زنان در اوقات فراغت خود جل شال می بافند که شبیه به موج است. جل شال پوشش اسب است و دو تکه برای جلو و پشت دارد که در اصطلاح محلی به آن ها ورقو جلوبند و پالیو می گویند. جل شال نقوشی شبیه گل های رنگارنگ و زیبا دارد. دو گولنگ (رشته نخ دسته شده در حد بیست سانتی متر) درشت تا روی ساق پای اسب آویزان است.

این دست بافته برای پوشش اسب در تابستان استفاده می شود و بر روی آن، زین اسب را می بندند. جل شال تا به امروز در بین روستاییان مرسوم است. اما روز به روز از تولید آن کاسته می شود.