ناهار و عصرانه در خـزینه و سربینه - مجله افتخار

خبرنگاران- سمیرا باباجانپور: حمام، در روزگاران گذشته، نشانه فرهنگ و اصالت محله ها محسوب می شد و روستایی که بیشترین حمام را داشت به روستایی با مردمانی سالم و با فرهنگ شهره بود. تقریباً همه 5 محله روستای کن قدیم صاحب حمام بودند. براساس روایت اهالی، حمام محله بالان که سال ها پیش از بین رفته است، از بقیه حمام ها قدمت بیشتری داشته. حمام زیبای محله سرآسیاب تخریب و به حمامی جدید تبدیل شد که هنوز هم فعال است و حمام محله دارقاضی نیز سال ها است بدون استفاده رها شده است.

در میان حمام های قدیمی محله کن، حمام قدیمی محله اسماعیلیان با معماری جذاب و متفاوت مورد توجه مسئولان قرار گرفته و با پیگیری اهالی محله و اعضای شورایاری قرار است جان دوباره بگیرد. علیرضا عظیمی، دبیر شورایاری محله کن، می گوید: هفته گذشته، مهندس ناظر طرح های عمرانی سازمان میراث فرهنگی از حمام تاریخی کن بازدید کرد. معاون فرهنگی و اجتماعی شهردار منطقه 5 نیز با بازدیدهایی که از این حمام تاریخی به عما آورد به لزوم بازسازی آن تأکید داشت و این فرایند موجب شد تا شهرداری منطقه 5 به یاری سازمان زیباسازی و سازمان میراث فرهنگی، برای بازسازی و بازسازی این بنای تاریخی وارد عمل شود وخوشبختانه بودجه لازم برای این کار در نظر گرفته شده است. برآورد ها بر این است که این حمام پس از بازسازی به یک موزه محلی، رستوران و مرکز گردشگری تبدیل شود.

• بقچه ترمه گرانقیمت و حمام اسماعیلیان

در آهنی زنگ زده حمام که باز می شود، بوی نای و رطوبت روی صورتمان پاشیده می شود. از هر پله آجری که پایین می رویم، نفس کشیدن سخت تر می شود. هوای حمام قدیمی محله اسماعیلیان کن سنگین است. نور از روزنه های طاق های آجری حمام، گویی دزدکی به اندورنی حمام سرک می کشد. تقریباً 20 پله پایین آمده ایم. آن بالا روی گنبدهای طاق حمام، صدای پای بچه ها سکوت حمام را می شکند. این دیوارهای آجری جا مانده از تاریخ با اینکه یکی در میان بیرون زده اند، مقاوم تر آن چیزی هستند که فکرش را می کنیم. این دیوارها پیش از اینکه خشت و آجر و گل و سنگ باشند، صندوقچه ای از نجوای مردان و زنانی هستند که روزگاری در این بنای قدیمی رفت وآمد می کردند. حمام قدیمی محله اسماعیلیان تنها یک بنای تاریخی نیست. گنجینه ای از هویت و فرهنگ مردمانی است که در محله ای با بیش از 2000 سال قدمت، زندگی می نمایند. روایت هایی زیادی در میان مردمان کوچه و خیابان درباره ساخت این حمام وجود دارد. اما شنیدنی ترین روایت به داستانی بر می شود که روزی یکی از ثروتمندان محله اسماعیلیان بقچه ترمه حمام می بندد و از آنجایی که در محله حمام نداشتند، راهی محله بالان می شود. هنوز بقچه ترمه را پهن ننموده، مردی به کنایه می گوید: به جای بقچه گرانقیمت، برای خودتان حمام درست کنید.

• حمامی که به تاریخ پیوست

علی حاج رجب، یکی از پیرمردهایی است که خاطرات زیادی از حمام قدیمی محله کن دارد. وقتی از او درباره تاریخ این حمام می پرسیم، می گوید: آخرین باری که پا در این حمام گذاشتم، چند هفته پیش از تعطیلی آن بود. چند سال آخری که این حمام باز بود، خزینه، جایش را به دوش آب گرم و سرد داده بود. اما به سبب اتفاق هایی این حمام بسته شد. ضمن اینکه دیگر این حمام دخل و خرجش جور در نمی آمد. در همه خانه ها حمام ساخته بودند و مردم احساس احتیاج نمی کردند تا به حمام بیرون بفرایند. حمام چند سالی به حال خود رها شد تا سال 1380 میراث فرهنگی آن را ثبت و سندش را به یکی از بخش های دانشگاه شهید بهشتی واگذار کرد. البته بخش معماری دانشگاه شهید بهشتی برای احیای دوباره حمام کوشش کردند. روی دیوارهایی که سیمان کشیده شده بود را به آرامی تراشیدند تا آجرهای اصلی را بیرون بیاوردند و این گونه هویت اصلی حمام تعیین شود. بنا را هم مقاوم سازی کردند تا باد و باران خرابش نکند. بعد از آن کار را نیمه کاره رها کردند.

• فخرفروشی با صابون

وقتی از پله های حمام پایین بروید، در فضایی که به نظر سرحمام باشد، با طاق نماهایی روبرو می شوید که گویا محل نشستن افراد بوده است. وقتی درباره این طاق نماها از پیرمرد قدیمی محله یعنی حاج شعبانعلی محمدخانی می پرسیم، می گوید: مردم برای آماده شدن و رفتن به حمام، رسم و رسوماتی داشتند. به قولی داراها یا کسانی که وضع اقتصادی شان خوب بوده، دلاک داشتند. دلاک ها وسیله و لباس طرف را توی طاق نما می گذاشتند. زمان ما این گونه نبود، اما قدیم ترها می گفتند که چند نفر از افراد ثروتمند محله که پول بیشتری می دادند، برای خودشان طاق نمای مخصوص داشتند که لباس هایشان را در آن می گذاشتند و موقع بیرون آمدن از حمام در آنجا می نشستند و با اقوام گپ می زدند. حمام رفتن هم برای خودش داستانی داشت. بیشتر اوقات، صبح تا ظهر طول می کشید. تعریف می کردند که حتی برخی زنان با خودشان ناهار و عصرانه به حمام می بردند. در حمام مردانه رعایت سن و سال و مقام اجتماعی خیلی مهم بود. زمانی که عظیم محل در حمام نبود، کسی حق نداشت در طاقنمای او بنشیند. از رفتارهای جالب در حمام مردانه این بود که از صابون های کوچک شده، استفاده نمی کردند و مردم برای اینکه توانایی خود را نشان بدهند، همواره یک قالب صابون عظیم در کیسه حمام خود می گذاشتند و در حمام به رخ جماعت می کشیدند. البته در حمام مردانه، جوان ترها برای اینکه احترام خود را به عظیم ترها نشان بدهند، پشت او را کیسه می کشیدند.

• معماری عجیب حمام

حمام تاریخی کن، چندین پله پایین تر از سطح زمین است. حکمت پایین بودن حمام ها این بوده که بتوانند خزینه را به وسیله آب های سطحی پر نمایند. یعنی دریچه ای جوی کوچه را به سوی خزینه حمام منحرف و پس از ورود به حمام از طرف دیگر، دریچه ای عظیم آب را به سمت جوی راهنمایی می نموده است. سربینه یا مدخل ورودی حمام، جایی بوده که حمامی پشت میزش نشسته و حجره های رختکن را نشان می داده است. سقف سربینه را به شکل گنبد می ساختند و پنجره های تعبیه شده در این گنبد، نور را به داخل حمام راه می داده است. رختکن هم در سربینه، حجره هایی گود و باریک نزدیک به نیم متر بالاتر از سطح زمین قرار داشتند و محلی برای رختکن و بر تن کشیدن لنگ بوده است. میان صحن حمام و سربینه، راهرو باریک و بلندی قرار گرفته است که حوضچه آب ولرمی در آن تعبیه می شده است. این حوضچه ها و راهروهای باریک به این دلیل ساخته می شدند که هنگام ورود و خروج از حمام، سرما و گرمای ناگهانی موجب سرماخوردگی نشود. بخاری که در این راهرو جمع می شده، واسطه ای میان گرما و سرما بوده است. صحن حمام 2 قسمت و به شکل گلابی ساخته شده بود. دور تا دور حمام هم حجره هایی ساخته می شد که شاه نشین نام داشته و بیشتر جایی برای عظیم ترها، سرشناس ها و پولدارهای محله بوده است. تون در زیر خزینه و به وسیله راهرویی در پشت حمام جدا می شد. تون تاب یا حمامی با زیر و رو کردن آتش و افزودن هیزم، خزینه را گرم نگه می داشت. دودکش های بلند و آجری دود ناشی از تون را به خارج از محوطه حمام راهنمایی می کرد تا تکمیل نماینده معماری دقیق ایرانی باشد. چه از بابت شکل و چه کاربرد. سیستم آب رسانی در این حمام به شکل شگفت آوری طراحی شده بود و خزینه آن هم به گونه ایی بود که آب خیلی به آسانی گرم می شد. ضمن اینکه برخلاف بسیاری از حمام های سنتی، این حمام 2 بخش مردانه و زنانه داشت و اهالی محله برای حمام رفتن احتیاج به شیفت بندی نداشتند.