دو راهی سرنوشت در حوزه سلامت - مجله افتخار

در قضیه کرونا هم انگار وصف اوضاع خیلی متفاوت نیست، آن میل اساسی انسان ها به راهنمایی شدن و اطمینان خود را تمام قد نشان داده است؛ حس بی دفاع بودن در مقابله با تهدیدی جدی و فراگیر که مدت ها بود با چنین وضوحی حس نشده بود، خیلی ها را جدی تر از قبل به یاد پدر اعظم یعنی دولت انداخت. برای خیلی ها این پرسش جدی تر طرح شد که آیا هنوز هم می توان از ایده دولت کوچک جانانه دفاع کرد؟ اگر در بحران های عظیم برای حفظ زندگی و جان آدم ها احتیاج به حضور جدی دولت در حد تعطیل کردن همه کسب وکارها و فعالیت های اجتماعی است، چرا در خرده بحران ها درجات کمتری از مداخله را روا ندانیم؟ اگر برای کنترل ویروس و حفظ سلامت شهروندان مجبور به بستن مرزها یا ایجاد محدودیت در ورود و خروج به کشورهاییم، چرا همین ایده را برای تجارت و سرمایه گذاری و مقابله با ویروس های مالی به کار نبریم؟

این وسط لیبرالیسم مادر مرده هم سیبل نقدها شد و خیلی ها سعی کردند از خجالت آن درآیند و خیلی ها گفتند این مصیبت ها را باید از چشم لیبرالیسم (و البته اقوام نزدیک آن نئولیبرالیسم و سرمایه داری) دید، اما این کلمه قبیحه لیبرالیسم که آماج منتقدان بود، به چه معناست؟ اجازه دهید لیبرالیسم را هم با مولفه هایی مانند حکومت قانون، تجارت آزاد، اقتصاد بازار، دولت کوچک، آزادی های مدنی و فردگرایی معنا کنیم و در این نوشته بیشتر بر جنبه مالی آن تمرکز داشته باشیم. حرف خیلی ها این بود: آیا دوره لیبرالیسم (با تاکید بر اقتصاد) تمام شده است؟ پیش از آنکه به این پرسش ها بپردازیم، این نکته قابل تاکید است که بسیاری از به اصطلاح منتقدان لیبرالیسم و بازار آزاد (سرمایه داری) خیلی هم دنبال پاسخ نیستند و از قبل جواب های اعلا در کیسه دارند، تمام اتفاقات منفی دنیا اعم از کرونا، محیط زیست، جنگ، بی اخلاقی ها و افسردگی زیر سر سیستمی شیطانی به اسم سرمایه داری است که باید به هر شکلی آن را از میان برداشت.

در همین قضیه اخیر می شد دید که بدون توجه به دسته گلی که چینی ها به آب داده بودند، کسانی از اقتدار دولت چین در زندانی کردن مردمش تمجید کردند، کسانی دیگر بی اعتنا به مداخله گسترده دولت آمریکا (نماد به اصطلاح سرمایه داری) در حوزه سلامت، مصیبت را ناشی از بی حالی و عافیت طلبی دولتی ها می دانستند و اقدامات اضطراری سیاستمداران در ایجاد محدودیت برای مبادله آزاد کالا و خدمات را نقض اصول تجارت آزاد و انتها سلطه اقتصاد بازار به شمار آوردند. با این حال به نظر نمی رسد خیلی از نقدها را بگردد جدی گرفت، بسیاری از انتقادها به نقش دولت می پرداخت که در چنین بحران هایی (بخوانید شرایط های استثنایی) پررنگ می گردد و گفته می شد آیا بدبینی لیبرال ها به دولت ناشی از نوعی نفرت ایدئولوژیک و کارتونی دیدن اوضاع نیست؟ پاسخ یک خیر عظیم است! لیبرال ها در این مورد حرف های جدی زیاد دارند؛ می گویند لیبرالیسم در بیشتر شاخه های خود، خواستار نفی و نابودی دولت نیست، از همان شروع و در دوره روشنگری هم غالب لیبرال ها مخالفتی با نهاد دولت نداشتند، دولت برای اجرای قانون ها، حفظ حقوق مالکیت و رفع تعارض ها و دفع تهدیدها لازم شمرده می شد، ولی همیشه عظیم شدن آن به بهانه های مختلف را با بدبینی می نگریستند. این بدبینی البته موجه هم بود، دولت های عظیم و مداخله گر آزادی های شهروندان را محدود می نمایند و خصلتی اقتدارگرا یا تمامیت خواه به خود می گیرند که در نهایت پویایی جامعه را از آن خواهد گرفت.

حتی از جانب بسیاری از پیروان سفت و سخت لیبرالیسم مثل تایلر کوئن، استاد اقتصاد دانشگاه جورج میسن، این ادعا طرح می گردد که دولت برای اجرای وظایف خود باید قوی باشد. اما دولت قوی به معنای دولت بسیار عظیم یا تمامیت خواه نیست. دولت دانمارک دولتی قوی به شمار می آید، ولی هیچ شباهتی به دولت جبار چین ندارد و مقید به قانون عمل می نماید. از قضا دولت قوی نباید هم خیلی عظیم باشد، زیرا دولت عظیم به دلیل تصلب و پیچیده شدن اغلب از اجرای موثر وظایف خود وا می ماند و به نهادی هیولاوار بدل می گردد که منابع جامعه را هدر می دهد. همچنین باید این نکته را در نظر داشت که جز رویکردهای رادیکال (آنارشیست) لیبرال که البته حرف های جدی در آن هست، در به اصطلاح لیبرالیسم گاهی درجاتی از مداخله های محدود و موقت دولت در اقتصاد حتی توصیه می گردد (یک نمونه معروف آن اشاره فون هایک به یاری های دولت به آسیب دیدگان از حوادث طبیعی و همچنین پیشنهاد درآمد پایه همگانی (UBI) است). کسانی استدلال می نمایند اگر حفاظت از شهروندان در برابر دشمن خارجی وظیفه ذاتی دولت هاست، مراقبت از جان آنها در مقابل ویروسی کشنده تعارضی با اصول لیبرالیسم و حفظ آزادی افراد ندارد، مشروط بر آنکه برای مدتی محدود و به صورت کنترل شده (در قلمرو قانون) صورت گیرد.

کسانی دیگر از منتقدان به کمبود موقت بعضی کالاها در دوره بحران اشاره می نمایند و می گویند دستکم در مواقع بحران نمی گردد کار را به بازار سپرد و باید دولت دخالت کند (به طور خاص مساله ماسک و الکل در ایران بسیار خبرساز شد)، هیاهوی قضیه خیلی طول نکشید، ولی دیدیم که از قضا دخالت بیشتر دولت در خصوص ماسک کار را بدتر کرد، ولی وقتی در خصوص الکل پایش را پس کشید و مقررات و تبصره های محدودنماینده فراوری و عرضه را برداشت، کمبود هم به زودی رفع شد. در خصوص دیگر کشورها هم قضیه متفاوت نبود و به طور خاص در ایالات متحده و محدودیت های زیاد اداره کنترل و پیشگیری از بیماری ها (همان سی دی سی معروف) و گواهی ضرورت (certificate of necessity) که عرضه سریع داروها به بازار را سخت می ساخت، بسیار سروصدا کرد. به نظر می رسد فراورینماینده سودجوی هوشمند که حال و هوای بازار را خوب می شناسد، بهتر از هر بوروکرات دولتی خیرخواهی در بحران ها موثر عمل می نماید و از قضا در دوران سخت به بازار باید بیشتر اعتماد کرد. حتی امروز هم به درستی چشم امید بسیاری به شرکت های خصوصی دارویی است که بتوانند دنیا را از شر ویروس نجات دهند. بعضی دیگر از اهل انتقاد هم بودند که اشاره شان به گسترش چتر رفاهی دولت ها بود و می گفتند درست است که این مصیبت فقیر و غنی نمی شناسد، ولی فقرا در صورت ابتلا سختی بیشتری خواهند داشت، بنابراین برای به اصطلاح خیر جمعی هم که شده، بجاست برای سلامت کسانی که پول کافی ندارند هم فکری کرد، این گروه اخیر بر این باورند که در شرایط بازار آزاد بی ترمز اوضاع برای همه بدتر می گردد.

اما درحال حاضر هیچ دولتی در هیچ جای دنیا حوزه سلامت را به بازار نسپرده و شوخی است فکر کنیم کار به امان عرضه و تقاضا رها شده است، ولی اگر فرض کنیم چنین هم بگردد، به هیچ رو سناریوی نامطلوبی نیست، همانطور که بازار در دیگر حوزه ها توانسته است کالا و خدمات را برای عده بیشتری با کیفیت بهتری فراهم آورد، در حوزه سلامت هم چنین خواهد نمود (آن افسانه شکست بازار را جدی نگیرید.) اما یک نقد می تواند از نظر اساسی و علمی معتبر نباشد، ولی در سپهر سیاسی جدی گرفته و منشأ تغییرات گردد، در خصوص لیبرالیسم به نظر می رسد با چنین شرایطی روبه رو هستیم، می توان پرسید پس آینده دنیا چه خواهد شد؟ اینجا بد نیست به استناد یک پیشگوی بد یعنی فرانسیس فوکویاما اعتماد کنیم که دو راستا را پیش بینی می نماید: بازفراوری فاشیسم یا تجدید لیبرال دموکراسی. باید امیدوار بود که گزینه دوم بخت بیشتری داشته باشد که البته خود او معتقد است با ترامپ باید بیشتر منتظر اولی باشیم، والله اعلم.